Ingawa dhana ya fonimu imekuwepo kwenye vichwa vya wanaisimu tangu zamani sana lakini istilahi yenyewe ni ya hivi karibuni. Kwa mujibu wa Daniel Jones istilahi hii ya fonimu ilianzishwa na Baudouin de Courtenay. Aidha, naye Robins (1967:204) anamuunga mkono Jones na kusema kuwa ni katika kitabu chake kiitwacho Nadharia ya fonimu ndipo ambapo de Courtenay anatumia neno la Kirusi fonema kama istilahi ya kiisimu. Hata hivyo Firth, J.R (1957:1) anasema kwamba Baudouin de Courtenay pia aliazima istilahi ya fonimu toka kwa mwanafunzi wake aitwaye Kruszewski. Aidha, wapo pia baadhi ya wanazuoni wanaodai kwamba istilahi fonimu ilitolewa na Dufrichesprachlaut, yaani kitamkwa. Kwa ujumla dhana ya lini na nani hasa alianza kuitumia istilahi ya fonimu bado inaleta shida kwa wanaisimu wengi.
Jambo la msingi tu kwa sasa ni kusema kwamba, fonimu ni kipashio kilichobainifu katika lugha fulani mahsusi. Hii ina maana kwamba fonimu huweza kubadilisha maana za maneno. Hata hivyo ikumbukwe kwamba fonimu ya lugha moja yaweza isiwe fonimu ya lugha nyingine. Mfano, katika Kiswahili [b] ni fonimu kwani yaweza kubadili maana; bata, pata lakini kwenye lugha ya Kinyakyusa [b] si fonimu bali ni alofoni. Aidha, wakati ambapo ph ni fonimu katika lahaja ya Kipemba, si fonimu katika lahaja ya Kiunguja.
ALOFONI
Alofoni kietimolojia ni neno linaloundwa na maneno mawili, yaani, alo- maumbo mbalimbali na foni- yaani sauti. Kumbe, alofoni ni maumbo, balimbali au tofauti ya fonimu moja. Hivyo basi, alofoni ni maumbo mbalimbali ya fonimu moja. Kwa maneno mengine, alofoni ni matamshi tofauti ya fonimu moja (Ladefoged, 1962). Fonimu moja yaweza kuwa na maumbo mbalimbali kutokana na mazingira fulani. Kwa mfano, katika data ya maneno yafuatayo:
(i) Ki+ti ki+refu [kiti kirefu]
(ii) Ki+ti ki+eusi [kiti cheusi]
(iii) U+limi m+refu [ulimi mrefu]
(iv) N+limi n+refu [ndimi ndefu]
(v) N+buzi [mbuzi]
(vi) N+dama [ndama]
(vii) N+gombe [ng’ombe]
Katika data hii, tunaona mabadiliko ya kifonimu yakijitokeza. Katika mfano (ii) fonimu /k/ inapofuatiwa na irabu e hubadilika na kuwa ch (ki+eusi =cheusi); katika (iv) tunaona wazi kuwa fonimu /l/ inapotanguliwa na nazali n hubadilika na kuwa d (n+limi=ndimi). Hali kadhalika katika mifano ya (v) na (vii) tunaona kwamba nazali n inapofuatiwa na kitamkwa b hubadilika na kuwa m, inapofuatiwa na kitamkwa d hubakia n, na inapofuatiwa na kitamkwa g hubadilika na kuwa ŋ. Hii ina maana kwamba katika mazingira haya sauti ch ni alofoni ya fonimu /k/; d ni alofoni ya fonimu /l/ na m ni alofoni ya fonimu /N/ (Nazali)
Pia alofoni huweza kutokea katika lugha zingine za kibantu hebu tuangalie mifan ifuatayo:
Mofimu za maneno matamshi yake maana yake
(i) Βirikir+a [βirikira] ita
(ii) n+βirikir+a [mbirikira] unite
(iii) a+ka+βusi [akaβusi] mbuzi mdogo
(iv) i+n+βusi [imbusi] mbuzi
(v) o+gu+βusi [oguβusi] buzi kubwa
(vi) o+ru+rimi [orurimi] ulimi
(vii) ji+n+rimi [jindimi] ndimi
(viii) reer+a [reera] refu
(ix) n+reer+a [ndeera] ndefu
(x) O+ku+lim+a [okulima] kulima
(xi) i+n+lim+I [indima] namna ya kulima
Katika mifano hii ya Kiruuri tunaona pia mabadiliko ya fonimu yakijitokeza. Kwa mfano , katika mfano (ii)- (iv) fonimu β inapotanguliwa na nazali n hubadilika na kuwa b. Pia katika mifano ya (vii)-(ix) tunaona kwamba fonimu /r/ inapotanguliwa na nazali n hubadilika na kuwa d. Katika mazingira haya ni wazi kwamba /b/ ni alofomni ya fonimu /β/ na [d] ni alofoni ya fonimu /r/ na /l/.
Hali hii ya mabadiliko ya maumbo ya fonimu kutegemea mahali ambapo fonimu hizo hutokea ni ya kawaida sana katika lugha za ulimwengu; na kwa hakika, hujitokeza sana katika lugha za kibantu. Hata hivyo ifahamike kwamba ili sauti ziwe alofoni za fonimu ileile ni sharti ziwe na mfanano wa kifonetiki. Kwa mfano ni wazi kwamba irabu /a/ na /u/ katika lugha ya Kiswahili haziwezi kuwa alofoni kwa sababu zinatofautiana sana kifonetiki. Hata kama irabu hizo zinapobadilishana nafasi huweza kutobadili maana za maneno. Kwa mfano katika data ifuatayo:
(i) /baibui/ na /buibui/
(ii) /angalau/ na /angalao/
(iii) /badili/ na /badala/
(iv) /akhsante/ na /ahsante/
Ni wazi kwamba sauti /u/ na /a/; /u/ na /o/; /i/ na /a/ na /X/ na /h/ haziwezi kuwa alofoni za fonimu moja kwa sababu sauti hizi ni za lahaja tofauti tofauti au zatokana na vyanzo mbalimbali kama ilivyo kwa /X/ na /h/ kwamba /X/ ni sauti ya Kiarabu wakati /h/ ni sauti ya Kibantu.