Ni mabadiliko yanayoonekana ya fonimu moja au mbili. Kila lugha ina mfumo wake wa kifonolojia. Hakuna lugha zinafanana idadi zake za fonimu na alofoni. Katika lugha kuna mfanano wa sifa bainifu zinazoelekeana kati ya lugha moja na nyingine kwa mfano, sifa za ujuu, ughuna n.k. Ila si katika lugha zote kwa sababu ya ufanano huo ni kwa sababu alasauti (viungosauti) vya kutolea sauti hufanana kwa binadamu wote.
Aidha, kila lugha ina mifumo yake asilia ya kifonolojia (Natural phonological processes) ijapokuwa hutofautiana.
MICHAKATO ASILIA
Ni taratibu zinazoonesha maathiriano ya sauti katika lugha nyingi duniani. Inaitwa michakato asilia kwa sababu ipo katika lugha zote duniani.
AINA ZA MICHAKATO
Michakato ya kiusilimisho
Michakato isiyo ya kiusilimisho
MICHAKATO YA KIUSILIMISHO
Ni ile inayohusu kufanana kwa kiasi kikubwa kwa vitamkwa kutokana na ujirani (kukaribiana kwake) yaani hupata baadhi ya sifa za kipande sauti chenziye kilicho jirani. Mfano,
MICHAKATO ISIYO YA KIUSILIMISHO
Ni ile inayohusu vitamkwa au sauti ambazo hazifanani kwa kiasi Fulani wakati wa mchakato.
KANUNI ZA KIFONOLOJIA
Ni maandishi rasmi yanayowakilisha michakato asilia. Kanuni hizi zimejikita katika nadharia za Morris Halle na Noam Chomsky waliobainisha muundo wan je na wa ndani wa maneno.
UMBO LA NDANI
Umbo kama lilivyo katika lugha husika ambalo haliwezi kuonesha mchakato.
UMBO LA NJE
Umbo linaloonesha lugha katika utendaji wake (uhalisia wake). Nalo linatuwezesha kujua mchakato.
MICHAKATO YA KIUSILIMISHO
I. UNAZALISHAJI WA IRABU (Vowel nasalization)
Ni mchakato ambao irabu hupata baadhi ya sifa za nazali kutokana na yenyewe kutangamana na konsonanti ambayo ni nazali. Mfano,
/muwa/ [mũwa]
/nuru/ [nũru]
/mama/ [mama]
/pãn/ [pãn]
/pen/ [pẽn]
Irabu zinazotangamana na nazali nazo zinapata sifa ya unazali.
II.UTAMKIAJI PAMWE NAZALI (Homorganic nasal assimilation)
Ni usilimisho unaohusu konsonanti ambayo ni nazali kutamkiwa mahali pamoja na konsonanti inayofuatia. Mfano, mbuzi, ndama, ŋgoma.
III UKAAKAAISHAJI
Ni aina ya usilimisho ambapo konsonanti ambayo hapo awali haikuwa na sifa ya ukaakaa hupata sifa hiyo kutokana na kufuatiwa na kiyeyusho au irabu. Mfano
Ki+a+ku+l+a kya:kula
Ki+etu kyetu
IV. UYEYUSHAJI
Ni sauti isiyo kiyeyusho inaathiriwa na kuwa kiyeyusho, sauti mbili zinapokutana inatokea sauti moja mfano, irabu zinapotokea katika mazingira Fulani hubadilika na kuwa kiyeyusho. Mfano,
Mu+eupe mweupe
Mu+ana mwana
Mu+alimu mwalimu
V. MVUTANO WA IRABU/ MUUNGANO WA SAUTI
Sauti mbili hukutana au kuungana hasa irabu ya juu na chini na kupata irabu ya kati. Mfano,
Ma+ino meno
Ma+iko meko
Ma+ini maini
Ma+iti maiti
Hakuna mabadiliko yanayotokea katika mjumuisho wa fonimu.
KANUNI YA KONSONANTI KUATHIRI NAZALI
Mazinrira fulani ya utamkaji konsonanti huathiri nazali iwe inafanana na konsonanti inayofuatia.
Mfano,
M+buzi mbuzi
N+dugu ndugu
N+goma ngoma
N+gombe ŋng’ombe
Konsonanti inayofuatia nazali ndiyo inayoathiri nazali.
NAZALI KUATHIRI KONSONANTI
Yaani nazali ndiyo inayoathiri konsonanti ili konsonanti hiyo ifanane na nazali, mfano,
U+limi ulimi
N+limi ndimi
U+refu urefu
N+defu ndefu
Katamba anasema kuwa mchakato huu ni uimarishaji wa sauti karibu kuna sauti ambazo ni ndefu.
TANGAMANO LA IRABU
Ni usilimisho baina ya irabu na irabu, yaani huathiriana kiasi kwamba hulazimika kufanana. Kufanana, kupeana sifa zinazofanana. Kwa mfano,
Paka pakia
Pika pikia
Soma somea
Tupa tupia
sema semea
Mofimu ya utendea hubadilika kutokana na irabu inayofuatia mzizi wa neno. Irabu a,i na u] mofimu yake ya utendea ni /i/
Irabu [e,o] mofimu yake ya utendea ni [e].
MICHAKATO ISOUSILIMISHO
A.UDONDOSHAJI
Kitamkwa ambacho awali kilikuwa katika neno kinaondoshwa au kinaangushwa. Mfano
Mu+tu/ /mutu/- [mtu]
Mu+toto /mutoto/- [mto]
Udondoshaji sio katika irabu tu bali hata konsonanti hudondoshwa.
Waliokuja walokuja
Amekwishakula ameshakula
I am going I’m going
I have no food I’ve no food
B.UCHOPEKAJI
Uingizaji wa sauti ambazo hazikuwepo katika neno. Mfano
Kiarabu Kiswahili
Aql akili
Saqf sakafu
Bakhat bahati
C. TABDILI
Ni mchakato ambao kwao sauti mbili zilizo jirani hubadilishana nafasi. Mfano
Nga+wa+reng+a+o = ngwaareengao ‘wanachukua’
Nga+wa+jo+reng+a = ngwaajoreenga = ‘watachukua’
Nga+wa+reng+a = ngwaajoreenga = wanachukua
Ka+wa+tsi+reng+a = ‘hawachukui’