Mgullu (1999) anasema toni ni kiwango cha kidatu pamoja na mabadiliko yake ambayo hutokea wakati mtu anapotamka silabi au maneno. Katika lugha za toni (tonal languages) mabadiliko ya toni hubadili maana za maneno. Hata hivyo ikumbukwe kwamba si kila lugha ina toni, lugha ya Kiswahili kwa mfano na Kinyakyusa (hazina) toni bali zina mkazo. Ni sifa inayowakilisha kiwango pambanuzi cha kidatu cha silabi katika neno au sentensi na ambayo huweza kubadilisha maana ya neno au sentensi hiyo kisemantiki au kisarufi. Tunaweza kupata aina mbalimbali za toni kutokana na utamkaji.
Toni huweza kuwa ya kupanda (rising tone), ya kushuka (falling tone), ya kupanda shuka (rise-fall) na kushuka panda (fall-rise). Wanasimu wengi husema kwamba hapo kale lugha zote za Kibantu, Kiswahili kikiwemo, zilikuwa na toni lakini kutokana na mabadiliko na nyakati ndipo zingine zimepoteza toni hizo. Hili linaonekana katika Kiswahili kwa maneno: barabara na barabara
AINA ZA TONI
Kmsingi kuna aina kuu mbili za toni, yaani toni za kisarufi na toni za kileksika.
(i) TONI ZA KISARUFI
Hizi ni zile ambazo zinapotumika katika maneno hazina athari yoyote katika maana bali hufanya kazi za kisarufi kuonyesha aina ya tendo, nyakati n.k. Mifano mizuri ya toni za aina hii ni zile za lugha ya Kiruri
Okutema kata
Okutemera katia
Okutemeranira katiana
KISAFWA
Alya anakula
Álya amekula
(ii) TONI ZA KILEKSIKA
Hizi ni zile ambazo zinapotumika katika maneno hubadili maana ya maneno. Hii ni kusema kwamba neno lile lile huweza kuwa na maana tofauti tofauti kutokana na tofauti ya toni.
KISAFWA
Gula nunua
Gula subiri
Shila kile
Shila nenda/ondoka
Lila lile
Lila lia